Culturele uitnodiging
Holi kenmerkt voor veel Hindoeïsten de start van de lente. Het is het feest van de kleuren en de liefde, en Hindoeïsten vieren dat de donkere dagen van de winter voorbij zijn. Voor veel niet-Hindoeïsten is het feest herkenbaar door het rondgooien van felgekleurd poeder. In de loop der jaren zijn er commerciële festivals georganiseerd waar elementen uit Holi zijn gehaald, zoals het rondgooien van felgekleurd poeder, zonder de religieuze of spirituele aspecten mee te nemen, of de Hindoeïstische gemeenschap daarin te betrekken. Ze fungeerden vooral als marketingtechnieken. Vanuit de Hindoeïstische gemeenschap is terecht kritiek, omdat het een typische vorm van culturele toe-eigening is. Het debat over culturele toe-eigening is voor sommigen echter verwarrend. Want waar eindigt culturele waardering en waar begint culturele toe-eigening?
Enkele maanden geleden plaatste ik een oproep op mijn sociale mediakanalen. Ik stelde de vraag wat voor mensen het verschil is tussen culturele waardering en culturele toe-eigening en waar voor hen de grens ligt. Tientallen mensen gaven uitgebreid antwoord en door die antwoorden heen is een rode lijn te trekken. ‘Soms zorgt de persoon die je bent en de positie die je hebt in de samenleving er per definitie voor dat het culturele toe-eigening is,’ schrijft één persoon. ‘Want in hoeverre worden machtsverhoudingen bevestigd of versterkt?’ Het voorbeeld dat erbij gegeven wordt, is hoe er geen gevolgen zijn voor witte mensen wanneer zij haarstijlen hebben die afkomstig zijn uit niet-westerse culturen, terwijl bijvoorbeeld iemand uit de Afro-diaspora automatisch beschouwd wordt als onprofessioneel wanneer die een afro-kapsel heeft of braids draagt.
Een ander veelbenoemd voorbeeld is geld. In hoeverre verdien jijzelf aan hetgeen dat afkomstig is uit een cultuur en hoeveel van dat geld laat je terugvloeien in de culturele gemeenschap? Daar past het voorbeeld van de eerdergenoemde commerciële festivals onder. Wanneer felgekleurd poeder en het idee aan Holi gebruikt wordt om een festival te promoten om zo de kaartverkoop te verbeteren, er geen ruimte is voor het religieuze en spirituele aspect en de Hindoeïstische gemeenschap hier zelf geen voordelen van ondervindt, dan wordt eraan verdiend en beschouwt men het als culturele toe-eigening. Het merk Rituals maakt zich ook regelmatig schuldig aan culturele toe-eigening doordat het Amsterdamse bedrijf allerlei concepten uit Azië gebruikt zonder enige verbinding te hebben met landen uit het continent of mensen uit de betreffende diaspora, en er wel geld aan verdient.
Bewustwording en kennis over de cultuur, respect hebben voor en liefde tonen aan de culturele gemeenschap en luisteren waren voor mensen ook grenswaarden tussen culturele waardering en culturele toe-eigening.
In het boek Links ≠ woke schrijft filosoof Susan Neiman een pleidooi voor het universalisme, de overtuiging dat ‘mensen, ondanks alle verschillen in tijd en ruimte die ons scheiden, op talloze manieren ten diepste met elkaar verbonden zijn’ en men daarom internationale solidariteit moet tonen. Daarin heeft ze het ook over het belang van cultuur. ‘Er is niets dat leden van verschillende groepen beter verbindt dan geroerd worden door iets cultureels; er is niets dat meer inzicht verschaft of emotie oproept,’ schrijft ze. ‘Degenen die de moeite nemen om zich in een andere taal of cultuur te verdiepen, krijgen er iets zeer waardevols voor terug: een ander licht op de wereld, het inzicht dat hun eigen perspectief noodgedwongen eenzijdig is en een instinctief besef van onze gemeenschappelijke menselijkheid,’ betoogt Neiman verder.
Neiman deelt ook gedachten over culturele toe-eigening. ‘Wanneer je culturele toe-eigening afkeurt, belemmer je de kracht van cultuur.’ Wat Neiman betreft, is de discussie over culturele toe-eigening dus verhard en mag men daar losser in zijn. Een grens trekken bij culturele toe-eigening werkt universalisme dus tegen volgens haar. Ze eindigt haar pleidooi met dat cultureel pluralisme de politieke solidariteit versterkt, want ‘hoe meer je van een andere cultuur weet, des te meer sympathie zul je ervoor ontwikkelen’.
Hoewel ik de notie deel dat verdiepen in andere culturen essentieel is om je belevingswereld te verbreden en het compassie, empathie en andere perspectieven met zich meebrengt, zie ik wel het belang van een grens trekken. Wanneer culturele toe-eigening namelijk ongeremd doorgaat, leidt het juist tot een uitbuiting van culturen waar de mensen uit de betreffende cultuur onder lijden. Want de discussie over culturele toe-eigening kan niet los worden gezien van de koloniale context waarin de discussie gevoerd wordt.
Maar het is en blijft essentieel dat we meer over elkaar leren en meer compassie creëren voor elkaar. De solidariteit en gemeenschappelijke menselijkheid waar Neiman over spreekt, zijn punten waar we nog veel op te winnen hebben. Alleen is het dus ook belangrijk om geen grenzen te overschrijden. De middenweg daarin is mijns inziens ‘culturele uitnodiging’: de wederkerigheid van de ene groep die niet zomaar grenzen overschrijdt en culturen toe-eigent, en de andere groep die, wanneer ze daar ruimte voor voelt, anderen uitnodigt binnen hun cultuur, zodat men meer leert en in verbinding blijft met elkaar.
